گفتگوی اقتصادنامه با دکتر ساسان ضرابی

تاثیر روانی بیماری کرونا و زندگی در قرنطینه چیست و چطور می‌توان با آن مقابله کرد؟ با شیوع همه‌گیری کرونا شکل رفتارهای فردی و بین فردی تغییر کرده و اضطراب ابتلا به بیماری یکی از نشانه‌های بالینی در بیماری‌های ویروسی مانند کرونا ویروس است. دکتر ساسان ضرابی، متخصص روانشناسی در گفت‌وگو با اقتصادنامه راهکارهای اضطراب و ارتقای سلامت روان در دوران کرونایی را بررسی کرد. 

🔹️پس از شیوع همه‌گیری کرونا برخی افراد دچار استرس و نگرانی از مبتلا شدن به این ویروس شده‌اند. وسواس زیادی در جامعه شیوه پیدا کرده که شاید دیده نمی‌شود. برخی خانواده‌ها به دلیل این وسواس دچار مشکل شده‌اند. علم روانشناسی برای درمان وسواس ناشی از کرونا چه نسخه‌ای دارد؟

🔸️بله، کاملا درست است. اتفاقاً بسیاری از افرادی که قبلا درمانجوی من بوده‌اند و درمان وسواس آنها به خوبی انجام شده بود، سال گذشته پس از پاندمی کرونا مجددا به مطب مراجعه کردند با علایم شدید وسواس! یعنی دوباره گرفتار مشکلات وسواس شده بودند. البته می‌دانید که اختلال وسواس اجباری، هم می‌تواند فکری باشد، هم عملی و هم ترکیبی از هر دو حالت. در وسواس عملی هم افراد مختلف وسواس‌های متفاوتی دارند. مثلاً یکی ممکن است وسواس نظافت و شتسشو داشته باشد، یکی وسواس چک کردن، دیگری قرینه بودن، یکی شمارش و…. ولی نکته مشترک بین همه آنها اجبار به انجام آن عمل وسواسی است که درواقع به شکل مناسک و نوعی پروتکل برای انجام یکسری رفتار خاص درآمده است. افرادی که دچار چنین اختلالی هستند، خوب می‌دانند که مشکلشان با افزایش استرس و اضطراب بیشتر می‌شود؛ یعنی هرچه اضطراب آنها بالاتر رود، شدت وسواس‌ها خواه رفتاری و خواه فکری هم بیشتر می‌شود. حالا در نظر بگیرید که پاندمی کرونا که از جنبه‌های مختلف، زندگی همه ما را تحت‌الشعاع قرار داده، چقدر می‌تواند اضطراب‌زا باشد. خود خطر بیماری یک طرف، نادیدنی بودن عوامل تهدید از طرف دیگر و غیرقابل‌درمان بودن آن هم در شرایط حاد که دیگر هیچ! از طرف دیگر شرایط و شیوه زندگی معمول هم شدیداً تحت‌تأثیر قرار گرفته؛ مثلا بچه‌ها مدرسه نمی‌روند و بیشتر اوقات منزل هستند. از لحاظ کاری و مالی بیشتر خانواده‌ها برحسب نوع شغلی که داشته‌اند آسیب دیده‌اند و تازه بسیاری از رفت‌و‌آمدها و گردش و تفریح معمول هم برچیده شده‌اند و راه‌های تخلیه هیجانات و به‌دست آوردن هیجانات مثبت هم که افراد عادت داشتند انجام دهند، به کنار گذاشته شدند.خب! تمام این شرایط به شدت انسان‌ها را تحت فشار قرار می‌دهد. قطعا این فشارها بر زمینه‌های مشکلات روان ‌اثر سوء دارند.حالا فرض کنید یک شخص زمینه وسواس شستشو و نظافت هم دارد. دیگر نور علی نور است! می‌دانید، یکی از مشکلات، شرایط این پاندمی این است که پروتکل‌های بهداشتی و نظافتی هم دایم گوشزد می‌شود. یعنی اصلاً رعایت این پروتکل‌ها جزئی از رفتارها و مناسک روزمره و دائمی همه ما شده که اتفاقاً باید هم اینطور باشد. حالا افرادی که زمینه وسواس دارند، نمی‌توانند مرز بین رعایت پروتکل‌های بهداشتی و افراط وسواس‌گونه را تشخیص دهند و این شرایط آنها را خیلی سخت‌تر می‌کند.البته خود فشارهایی که عرض کردم، تقریباً می‌تواند به تمام انواع دیگر نمودهای رفتار و  افکار وسواسی هم گسترده شود. به‌عنوان مثال وسواس فکری حتی اگر بی‌ربط به موضوع تمیزی و کووید-19 باشد، هم می‌تواند تشدید شود چراکه گفتیم افزایش سطح استرس و اضطراب و تغییرات شدید در شیوه زندگی می‌تواند عوامل اثرگذار منفی بر وسواسی و البته دیگر مشکلات حوزه روان گردد.

🔹️استفاده بیش از حد از مواد شوینده و ضد عفونی کننده، نزد این افراد بالاست؟ چگونه می‌توان فرمولی به آنان داد که این سطح از شستشو کافیست و بیش از آن فایده ندارد؟

🔸️البته به نظرم منظور شما از وسواس در این گفت‌وگو بیشتر رفتارهای معطوف به شستن است. این موضوعی که اشاره کردید خیلی مهم است. همان‌طور که عرض کردم افرادی که این مشکل را دارند نمی‌توانند بین رفتارهای افراطی و رفتارهای متعادل تمیز قائل شوند و یا اینکه از رفتارهای افراطی خود باخبرند اما توان کنترل آن را ندارند. در اینجا یک راه خوب این است که شخص از رفتارهای وسواسی خودش آگاه شود؛ مثلا رفتارهای تکرارشونده خودش را ببیند یا به خود یادآوری کند که پیش از این پاندمی چه مناسکی را به‌طور اجباری و عادتی برای شستشو  وسایل بهداشتی انجام می‌داده، حالا هم همان کارها را به شکل رفتارهای افراطی ببیند. برای مثال اگر قبلا باید هر مرتبه 3 بار دست خود را کامل می‌شسته،  الان هم اگر بیش از یک بار کامل می‌شوید افراطی است.یکی از راه‌های اصلی شناخت این مرز، انجام پروتکل‌های بهداشتی همان‌طور که گفته شده‌اند، می‌باشد. به‌طور مثال سازمان بهداشت جهانی می‌گوید دستان خود را با آب و صابون به مدت 20 ثانیه بشویید. افراط وسواس‌گونه به این شکل است که شخص پس از 20 ثانیه، به خود می‌گوید: «نکنه من 20 ثانیه نشستم و 15 ثانیه شد.» و دوباره از اول شستشو انجام می‌دهد! یا می‌گوید «نکنه تمام قسمت‌های دست‌هایم کامل صابونی نشده بود!» و خلاصه شستشو همچنان ادامه می‌یابد. در صورتی که وقتی سازمان بهداشت جهانی 20 ثانیه را ملاک قرار داده، یعنی احتمالا در همان 15 ثانیه اول ویروس و کثافات از سطح دست پاک شده‌اند و 5 ثانیه هم برای  اطمینان اضافه کرده‌اند.پس شخص می‌تواند با فرمول شمردن به شکل هزار و یک، هزار و دو …. تا هزار و بیست، ثانیه‌ها را شمارش کند و پس از بیست ثانیه دیگر وارد بازیِ ذهن خود که یک بازی افراطی است، نشود. به‌علاوه، افراد بسیاری را می‌بینیم که به جای شستن دستان خود با آب و صابون، در شرایطی که امکانش را دارند از الکل استفاده می‌کنند. در پروتکل‌های بهداشتی سازمان بهداشت جهانی که از قابل اعتمادترین منابع بهداشتی ما هستند و همچنین پروتکل‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، اولویت، استفاده از آب و صابون است و اگر در دسترس نبود، استفاده از الکل. آن هم به اندازه معقول. خیلی از افراد را می‌بینیم که حتی به دلیل استفاده بیش از حد از الکل مشکلاتِ تنفسی پیدا می‌کنند. قرار نیست ویروس‌های توی هوا و تمام سطوح را با الکل از بین ببریم! بلکه فقط می‌خواهیم سطوحی که بیشترین تماس را با آنها داریم و آن سطوح در بیرون از منزل تحت‌ تماس افراد دیگر است را گندزدایی کنیم. یادمان باشد هنوز هم اعتقاد بر این است که بیشترین میزان سرایت بیماری از طریق تنفس هوای آلوده به ویروسی  است که توسط شخص مبتلا آلوده شده است.

🔹️به نظر می رسد این افراد وسواسی در زندگی زناشویی خود نیز دچار مشکل و اختلال شده‌اند، در این خصوص چه اقداماتی می شود انجام داد؟

🔸️اگر منظورتان از مشکل در زندگی زناشویی، تأثیرات وسواس بر روابط بین فردی است، بله. به هر حال یک شخصی که وسواس دارد، این مشکل او معمولا بر اطرافیانش هم اثر می‌گذارد به‌خصوص در حوزه رعایت بهداشت معمولا حساسیت بیش از حد این افراد باعث می‌شود که بخواهند دیگران هم به اندازه‌ائی که آنها می‌خواهند، رعایت کنند و حتی دیگران را محکوم به بی‌ملاحظه بودن می‌کنند. گرچه در مقابل افراط رفتارهای تفریط‌آمیز هم قابل قبول نیست ولی در این مورد هم تشخیص مرز بین افراط و تفریط می‌تواند بین زن و شوهرها مشکل ایجاد کند. اینجا هم رفتارهایی که تا مرز رعایت پروتکل‌های اعلام‌شده از مراجع ذی‌صلاح انجام می‌شوند، می‌تواند ملاک درست و غلط یا افراط و تفریط باشد. آیا شما از هیچ منبع معتبری شنیده‌اید که پیش از ورود افراد به منزل لباس‌های آنها را با اسپری الکل ضدعفونی کنید؟ قطعا خیر! اینکه لباس‌ها را درآورده و در کمدی مجزا آویزان کنیم، قطعا رفتار درستی است اما حداقل افراد باید بتوانند بیایند درون منزل و این کار را انجام دهند. همین کار ساده کافی است و نه بیشتر.اما باز هم می‌خواهم اینجا تأکید کنم که قطعا فضای مقابل افکار و رفتارهای وسواسی، افکار و رفتارهای تفریطی است که اصل موضوع ویروس کووید-19 و همه‌گیری آن را ناچیز می‌شمارند و موازین بهداشتی اعلام‌شده را رعایت نمی‌کنند. این گروه هم به قول معروف از آن سوی بام افتاده‌اند که اتفاقاً همین تفکرات و رفتارهاست که خطرناک می‌شوند و  باعث گسترش شیوع بیماری شده‌اند.

🔹️برخی پدران و مادران وسواسی از بیرون بردن فرزندان خود امتناع می‌کنند، آیا حضور مداوم فرزندان خردسال در منزل می‌تواند باعث بروز بیماری‌های روانی در آینده شود؟

🔸️این سوال مهمی است و مثل دیگر سوالات شما پاسخ آن به این سادگی هم نیست. اینجا دیگر تشخیص پدر و مادر مهم است که بین سلامت و حتی گاهی مرگ و زندگی کودکشان و آسیب‌های روان‌شناختی کدام را انتخاب می‌کنند. به‌طور قطع گاهی در شرایطی قرار می‌گیریم که بیش از هر چیز باید از جان خود و فرزندانمان محافظت کنیم. اگر پدر و مادر تصمیم بگیرند که کودکشان در محدودیت‌های رفت‌و‌آمد با سایر افراد باشند، نمی‌توان به آنها خُرده گرفت و آن را رفتار وسواسی خواند. چراکه پروتکل‌های بهداشتی هم همین موضوع را پیشنهاد می‌کنند. ولی ممکن است بتوان با رعایت فاصله‌ اجتماعی و حفظ ماسک روی صورت از فضاهای کم‌خطرتر عمومی به‌خصوص آنهایی که در فضای باز هستند، استفاده کرد. اینجا کار پدر و مادرها خیلی سخت است، چراکه تشخیص اینکه چقدر فرزندمان را در قرنطینه و دور از دیگران و به‌خصوص همسالان شان نگه داریم به این سادگی نیست به‌خصوص آنکه مشکل پاندمی حاضر هم طولانی شده و همه را خسته کرده است. شاید باز هم همان راه میانه‌روی مناسب‌ترین گزینه باشد.

🔹️برای داشتن روحیه‌ای قوی و روانی سالم در دوران محدودیت‌های کرونایی چه پیشنهادهایی دارید تا کیفیت زندگی افراد مناسب باشد؟

🔸️این سوال را اگر چند ماه پیش مطرح می‌کردید شاید حساسیت بیشتری داشت؛ چراکه تا حدودی انسان‌ها توانسته‌اند با این شیوه زندگی کج‌دار و مریز کنار بیایند. در آن اوایل، همه سردرگم بودند اما اکنون پس از یک سال از شروع همه‌گیری کووید-19، افراد کم و بیش تکنیک‌هایی را به‌کار گرفته‌اند که بیشتر با شیوه جدید زندگی کنار بیایند. البته قطعاً تماما کارآمد نیست و قطعا هنوز خیلی‌ها مشکلات جدی با وضعیت جدیدشان دارند.سهم مشکلات مالی هم در این میان کم نیست، اما باید توجه داشت که نباید امید خود را از دست بدهیم. به هر حال این مشکل دائمی نیست و روزی برطرف خواهد شد. کما اینکه با تایید چندین واکسن موثر، امیدهای تازه‌ای زنده شده است. پس امیدمان را نباید از دست بدهیم. از اخبار منفی خودمان را دور نگه داریم، تا جایی که می‌‌توانیم دیدارهای مجازی و ارتباطات راه دور را برقرار نگه داریم و ورزش کردن را جدی بگیریم. خیلی‌ها به من می‌گویند ما تا قبل از همه‌گیری کرونا ورزش می‌کردیم ولی پس از آنکه باشگاه‌ها تعطیل شدند، دیگر ورزش را کنار گذاشته‌ایم. پاسخ من به این افراد این است که اتفاقاً الان باید بیشتر ورزش کنید، به‌خاطر روحیه‌تان و به دلیل حفظ سلامت جسمانی و کم‌تحرکی بیشتری که در شیوه جدید زندگی ایجاد شده است و به طور خلاصه آنکه به هر حال معلوم نیست دقیقاً تا چه وقت با این مشکل روبه‌رو باشیم، پس باید خودمان را بیشتر با شرایط جدید تطبیق دهیم و به جای تقابل با آن سعی کنیم زندگی با این شرایط را بپذیریم و جمله آخر اینکه سعی کنیم راه میانه را یعنی فضای تعادل را حفظ کنیم. این بحث مفصلی را می‌طلبد و بهتر است در فرصتی دیگر راجع به آن به‌طور کامل صحبت کنیم.

منبع